نماز در نظر على علیه السلام
نوشته اند، حال على علیهالسلام به هنگام نماز چنان بود که در یکى از جنگها تیرى به پاى آن حضرت اصابت کرد و هر چه کردند نتوانستند آن را در آورند. چون خبر به پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله دادند فرمود بگذارید على مشغول نماز شود سپس تیر را از پاى او در آورید زیرا على در آن هنگام، چنان محو تماشاى جمال حق است که کاملا از خود بى خود مىشود. چنین کردند و تیر را از پاى حضرت على علیهالسلام در آوردند و او متوجه نشد، و زمانى به خود آمد که از نماز فراغت یافته بود، و آن گاه در خود احساس درد کرد:
هر که چیزى دوست دارد جان و دل بروى گماردهر که محرابش تو باشى سر ز عشقت برندارد (سعدى)
همچنین در یکى از شبهاى مخوف جنگ صفین «لیلة الهریز» که آتش جنگ برافروخته شده بود و از هر سو مانند باران تیر مى بارید، دیدند که على علیهالسلام رو به قبله ایستاد و مشغول نماز شد. پس از نماز، پرسیدند یا امیرالمؤمنین این چه وقت نماز خواندن بود و حضرت على علیهالسلام فرمود: اصلاً این جنگ براى چیست؟ جز این است که مى خواهیم ظلم و فساد را ریشه کن کنیم تا نماز و احکام الهى چنانکه باید، اقامه گردد؟
خوشا نماز و نیاز کسى که از سردردبه آب دیده و خون جگر طهارت کرد (حافظ)
نهج البلاغه و نماز
امیرالمؤمنین على علیهالسلام در نهج البلاغه در موارد عدیده اى از نماز، این فرمان بزرگ الهى و محبوب مورد علاقه اش که براى هیچ عملى بمانند آن ارج نمى نهاد، سخن به میان آورده و اهمیت آن را یادآور شده است.
1-از جمله در آغاز خطبه 199 که موضوعات مهم اسلامى را به اصحابش وصیت مى نماید و نسبت به انجام دادن آنها سفارش مى کند، مى فرماید:
تعاهدوا أمر الصّلاة و حافظوا علیها، و استکثروا منها، و تقرّبوا بها، فإنّها «کانت على المؤمنین کتابا موقوتا» ألا تسمعون إلى جواب أهل النّار حین سئلوا: «ما سلککم فی سقر قالوا: لم نک من المصلّین».
و إنّها لتحتّ الذّنوب حتّ الورق، و تطلقها إطلاق الرّبق، و شبّهها رسول اللَّه (صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم) بالحمّة تکون على باب الرّجل فهو یغتسل منها فى الیوم و اللّیلة خمس مرّات، فما عسى أن یبقى علیه من الدّرن
و قد عرف حقّها رجال من المؤمنین الّذین لا تشغلهم عنها زینة متاع، و لا قرّة عین من ولد و لا مال یقول اللَّه سبحانه: «رجال لا تلهیهم تجارة و لا بیع عن ذکر اللَّه و إقام الصّلاة و ایتاء الزّکوة».
و کان رسول اللَّه (صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم) نصبا بالصّلاة بعد التّبشیر له بالجنّة، لقول اللَّه سبحانه: «و أمر أهلک بالصّلاة و اصطبر علیها»، فکان یأمر بها أهله و یصبر علیها نفسه. [2]
نماز را چنانکه باید، برپا دارید و در حفظ و اداى آن کوشا باشید، و هر چه بیشتر به جا آورید و به وسیله آن به خداوند تقرب جوئید، زیرا که خداوند در قرآن مى فرماید: نماز فریضه اى است که در وقت معین بر اهل ایمان واجب شده است. آیا پاسخ دوزخیان را نشنیدهاید که وقتى طبق گفته خداوند در قرآن از آنها مى پرسند: «چه چیز شما را به دوزخ افکند» مى گویند: ما از نمازگزاران نبودیم.
نماز، گناهان را مانند ریزش برگ درختان مى ریزد، و همچون رهایى چهارپایان از بند، انسان را رها مى سازد. رسول خدا-صلى اللَّه علیه و آله و سلم-نماز را به چشمه آب گرمى تشبیه فرمود که بر در خانه مردى باشد و شبانه روز، پنج نوبت از آن شستشو کند، که در این صورت دیگر چرکى در بدن وى باقى نخواهد ماند.
مقام و اهمیت نماز را مردانى از مؤمنین مى دانند که زینت کالاى دنیا و فرزندى که نور چشم انسان است، و ثروت و دارائى، آنها را به خود مشغول نمى دارد چنانکه خداوند در قرآن مجید فرموده است: مردانى هستند که تجارت و داد و ستد دنیا آنها را از یاد خدا و اقامه نماز و پرداخت زکات باز نمى دارد.
با این که خدا، بهشت را به پیغمبر مژده داده بود از بس نماز مى گزارد، خود را به رنج انداخته بود، و در این کار نظر به این آیه شریفه داشت: خانواده ات را فرمان ده نماز بگزارند، و خویشتن نیز بر انجام آن شکیبا باش. از این رو پیغمبر هم خانواده خود را به انجام این فریضه بزرگ الهى وادار مى کرد و خود نیز با بردبارى به اداى آن مى پرداخت.
2-در عهدنامه اى که براى محمد بن ابى بکر نوشت و او را روانه مصر نمود تا فرمانرواى آنجا باشد، از جمله دستورهائى که به او داد فرمود:
صلّ الصّلاة لوقت المؤقّت لها، و لا تعجّل وقتها لفراغ، و لا تؤخّرها عن وقتها لاشتغال. و اعلم أنّ کلّ شیء من عملک تبع لصلاتک. [3]
نماز را در اوقاتى که براى آنها تعیین شده به پاى دار و به خاطر این که بى کارى و فرصت و وقت دارى، پیش از وقت آن را به جاى نیاور، و به بهانه این که کار دارى، آن را به تأخیر نینداز و این را بدان که تمام کارهایت پیرو نمازت مىباشد.
به طورى که مى بینید، مولاى متقیان و سرآمد نمازگزاران مسلمین به فرمانگزار جوان خویش محمد بن ابى بکر دستور مى دهد که نماز را چه فرادى و چه به جماعت بر هر کار دیگرى اعم از شخصى و کشورى و لشکرى مقدم بدارد و آن را در اول وقت ادا کند، و حق ندارد به بهانه کار یا گرفتارى آن را به تأخیر بیندازد، یا به دلیل این که کارى ندارد، پیش از وقت انجام دهد. بلکه باید طبق دستور خدا و پیغمبر عمل کند و به میل خود جلو و عقب نیندازد.
3-نیز در فرمان مشهور مالک اشتر که پس از شهادت محمد بن ابى بکر در مصر او را به فرمانروائى کشور باستانى مصر منصوب داشت و باید آن را جهان بینى حضرت على علیهالسلام دانست، مى فرماید:
و اذا قمت فى صلاتک للنّاس فلا تکوننّ منفّرا و لا مضیّعا، فانّ فى النّاس من به العلّة و له الحاجة،
و قد سألت رسول اللَّه صلّى اللَّه علیه و آله حین وجّهنى الى الیمن کیف اصلّى بهم فقال: صلّ بهم کصلاة اضعفهم، و کن بالمؤمنین رحیما. [4]
هنگامى که برخاستى و خود را مهیا ساختى تا با مردم نمازگزارى، نماز را چندان طولانى مخوان که مردم را پراکنده سازى و سریع و تند هم مخوان که آن را تباه کنى.
زیرا در میان مردمى که با تو نماز مى گزارند، کسانى هستند که علیل و بیمار و ناتوانند، یا گرفتارى و کار دارند. من از پیغمبر-صلى اللَّه علیه و آله-هنگامى که مرا براى تبلیغ اسلام به یمن مى فرستاد پرسیدم: چگونه با مردم نماز گزارم پیغمبر صلى اللَّه علیه و آله فرمود: با آنها مانند ناتوانترینشان نمازگزار، و حال مؤمنین را رعایت کن.
4-در کلمات قصار آن حضرت در اواخر نهج البلاغه، آن پیشواى عالى مقام معصوم و برگزیده خدا، پنج حکم بزرگ الهى را بدین گونه توصیف مى کند:
و الصّلوة قربان کلّ تقىّ، و الحجّ جهاد کلّ ضعیف،
و لکلّ شیئى زکاة و زکاة البدن الصّیام، و جهاد المرأة حسن التّبعّل. [5]
نماز وسیله تقرب و نزدیک شدن هر پارسائى به خداست، و حج، جهاد افراد ناتوان است.
هر چیزى زکات دارد و زکات و پاک کردن بدن، روزه گرفتن است. جهاد زن هم خوب شوهر دارى کردن مى باشد.
5-در نامه اى که به حارث همدانى از یاران نامدارش مى نویسد از جمله مرقوم مىدارد:
و لا تسافر فى یوم جمعة حتّى تشهد الصّلوة الّا فاصلا فى سبیل اللَّه او فی امر تعذر به. [6]
در روز جمعه، مسافرت نکن تا بتوانى در نماز جمعه شرکت کنى، مگر این که کار واجبى (مانند جهاد) در راه خدا انجام دهى، یا به سراغ کارى بروى که شرعا معذور باشى.
6-در خطبه (131) از جمله مى فرماید:
اللّهمّ انّى اوّل من اناب و سمع و اجاب، لم یسبقنی الّا رسول اللَّه صلّى اللَّه علیه و آله بالصّلاة [7]
پروردگارا من نخستین کسى هستم که به حق رسید و آن را شنید و پذیرفت. به طورى که جز رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله هیچ کس در نماز بر من پیشى نگرفت.
7-از همه جالبتر اینست که در شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان، لحظهاى پیش از آنکه جان به جان آفرین تسلیم کند، ضمن وصیت تاریخى خود به فرزندان گرامیش، امام حسن و امام حسین علیهم االسلام از جمله مى فرماید:
و اللَّه، اللَّه فى الصّلاة، فانّها عمود دینکم [8]
خدا را، خدا را که برپا داشتن نماز را از یاد نبرید، زیرا نماز ستون دین است.
مى دانیم که امیر المؤمنین علیهالسلام در اینجا به سخن پیغمبر صلّى اللَّه علیه و آله نظر داشته که فرموده است:
أول ما یحاسب العبد الصلاة فإن قبلت قبل ما سواها و إن ردت رد ما سواها. [9]
اوّلین چیزى که بنده از آن بازخواست مى شود، نماز است، اگر نماز پذیرفته شد اعمال دیگر قبول مى شود، و اگر پذیرفته نشد اعمال دیگر نیز پذیرفته نمى گردد.
پی نوشت :
[1] این مقاله با اندکی تصرف و تلخیص از کتاب یادنامهدومینکنگرهنهجالبلاغه، صفحهى 127، مقال? «راز نماز در نهج البلاغه» اثر حجة الاسلام على دوانى، آورده شده است.
[2] نهج البلاغه، خ 199، چاپ مصر
[3] نهج البلاغه، نامه 27، چاپ مصر
[4] نهج البلاغه فیض الإسلام، ص 1023
[5] نهج البلاغه فیض الإسلام، ص 1152
[6] نهج البلاغه فیض الإسلام، ص 1067
[7] نهج البلاغه فیض الإسلام، ص 407
[8] نهج البلاغه فیض الإسلام، ص 978
[9] روى ابن بابویه أیضا فی کتاب من لایحضرالفقیه
